DUSZA W OBWODNICY TRADYCJI
Katalog dziedzictwa kulturowego jest inspirującym projektem dla środowisk lokalnych, realizowanym w Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie we współpracy z mieszkańcami i samorządowcami. Jest propozycją dla regionu, by zatrzymać młodzież w miejscach, które się wyludniają, dzięki zainteresowaniu ich dziedzictwem kulturowym. Przy katalogu zabytków dziedzictwa kulturowego w Małopolsce, współpracowało z Uniwersytetem Rolniczym 49 gmin. ,,Pod lupą’’ badań naukowców znalazły się zarówno zabytki materialne, jak i niematerialne oraz mechanizmy wpływające na proces kształtowania tradycji i dziedzictwa niematerialnego. Zilustrowano współczesne sposoby świętowania tego, co uznaje się za tradycyjne. Lista objęła kulturowe zabytki regionu małopolski: budynki, dzieła sztuki znajdujące się wewnątrz budynków, organy, witraże, freski, rękopisy, przekazy ustne dawnych twórców. Dlaczego to robią? Wydawałoby się, że zapisanie w cyfrowej pamięci obrazów starej zabudowy, metod konserwacji budowli, zwyczajów i obrzędów (przygotowanie potraw, uprawa roli, dokumentacja utworów muzycznych, melodii i pieśni) podyktowana jest zamiarem ochrony dziedzictwa kulturowego przed utratą i zapomnieniem. Jednak cele naukowców i samorządowców są o wiele większe. Obejmują zaplanowane działania służące walce z depopulacją i przekazaniu wiedzy następcom, dobrych, dawnych praktyk, które mają służyć zrównoważonemu rozwojowi regionu. Pod hasłem ,,wiedza zawarta w przeszłości dla przyszłości’’ – jak wskazał prof. Józef Hernik jest nowoczesnym środkiem zagospodarowania potencjału młodego pokolenia, które kiedyś zasiądzie w samorządach lokalnych, tak, by region turystycznie rozwijał się a dziedzictwo kulturowe przetrwało. Filmy i cyfrowe katalogi stworzone przez naukowców mają zapewnić ciągłość przekazu tradycji z pokolenia na pokolenie i zwiększyć atrakcyjność kulturową regionu. Misją jest ,,ochrona dziedzictwa przez rozwój’’, oznaczający współdziałanie z mieszkańcami, gminami, prowadzenie badań pomocnych dla mieszkańców i naukę korzystania przez młodzież z dobrych rozwiązań zakotwiczonych w unikalnej przeszłości.
Już od dawna wiele państw zaczyna borykać się z depopulacją niektórych obszarów. Przykładem jest wyludnianie się miasteczek we Włoszech, gdzie można kupić opuszczony dom za przysłowiowe euro. Włosi sprzedają domy za jedno euro, a Hiszpanie nawet całe wioski. Na sprzedaż wystawiono dwie wioski: malowniczą Xerdiz w hiszpańskim regionie autonomicznym Galicja oraz El Mortorio w Asturii. Pierwsza została wyceniona na sprzedaż za 430 tys. euro (niespełna 2 mln złotych) a druga za 1,87 mln euro (około 8,6 mln złotych). To są tylko dwie z tysięcy hiszpański miejscowości, które wyludniły się w ostatni latach. Młodzi ludzie wyjeżdżają do miast a starsi mieszkańcy powoli umierają, zostawiając zupełnie opustoszałe miejscowości. Badania nad dziedzictwem kulturowym budzą zainteresowanie wielu uczelni, w tym z Kanady, czy Chin. Jak wskazuje Józef Hernik, jeżeli zabraknie wiedzy z przeszłości, to niedługo staniemy przed problemem depopulacji. To co najlepsze ma przetrwać, wiedza ma zostać zapisana w katalogach i przekazywana dalej. Połączenie doświadczenia, dawnych praktyk z dziedzictwem cyfrowym przez zastosowanie sztucznej inteligencji do zagospodarowania przestrzennego, jest działaniem podejmowanym zgodnie z duchem czasu. Zasadą jest ,,to co najlepsze ma przetrwać i być wprowadzone do nowych technologii’’.
W ciągu dziesięcioleci powstało szereg aktów normatywnych konwencji i zaleceń, mających na celu wzmocnienie ochrony dziedzictwa kulturowego na szczeblu krajowym, jak i europejskim w ramach współpracy państw. Dziedzictwo kulturowe zostało uznane za ważny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Dzieje się tak dlatego, że sprzyja poszukiwaniu dróg porozumienia w regionach dotkniętych konfliktami na tle etnicznym lub religijnym, jest wyrazem różnorodności kulturowej krajów i regionów świata. Po XIII Spotkaniu IAC (UNESCO) w Paryżu 24-27 października 2017 roku, międzynarodowa lista dziedzictwa kulturowego objęła 527 wpisów, odpowiadających szerokiej definicji dziedzictwa dokumentacyjnego, przyjętej w General Guidelines. Siedemnaście wpisów reprezentuje polskie dziedzictwo dokumentacyjne. Wśród nich znalazł się autograf, tzn. autorski rękopis dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, rękopisy Fryderyka Chopina w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie oraz podziemne archiwum getta warszawskiego (tzw. Archiwum Ringelbluma), przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym. Kolejno Akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 1573 roku przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie, tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980 roku, które są Narodowym Muzeum Morskim w Gdańsku, a także Kodeks supraski – część znajdująca się w Polsce w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (wpis wielonarodowy: polsko-rosyjsko-słoweński. Poza tym dziedzictwo dokumentacyjne obejmuje Archiwum Komisji Edukacji Narodowej, znajdujące się w Krakowie w zbiorach Polskiej Akademii Nauk oraz Biblioteki Książąt Czartoryskich, a także Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu, Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski, część znajdująca się w Polsce przechowywana w AGAD (wpis wielonarodowy: białorusko-fińsko-litewsko-polsko-rosyjsko-ukraiński). Kolejno Archiwum Biura Odbudowy Stolicy (BOS) w zasobach Archiwum Państwowego m.st. Warszawy, Zbiory Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Polska i Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od II połowy XV do końca XVIII w. między Królestwem Polskim i Cesarstwem Tureckim przechowywane w AGAD oraz Księga Henrykowska z wrocławskiego Archiwum Archidiecezjalnego. Ponadto Akta i Biblioteka Braci Czeskich (z XVI-XIX w.) przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu i w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu oraz Bibliotece Kórnickiej, Akt Unii Lubelskiej przechowywany w AGAD (wspólny wpis polsko-litewsko-białorusko-ukraińsko-łotewski), dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku w Centralnym Archiwum Wojskowym, Raport Jürgena Stroopa “Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!)” przechowywany w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej” również znalazły się na tej liście. Prace nad polskimi propozycjami wpisywanymi na międzynarodową listę koordynuje utworzony w 1996 roku Polski Komitet Programu Pamięć Świata, współdziałający z Polskim Komitetem do spraw UNESCO, instytucjami dziedzictwa i ekspertami.
Badania nad obiektami dziedzictwa kulturowego były i są prowadzone w różnych regionach Polski. Eksploracją objęto po raz pierwszy etnograficzną zróżnicowany kulturowo obszar Pomorza Wschodniego, obejmujący zarówno ziemie „dawne” tj. Kaszuby, Kociewie, Bory Tucholskie, jak też „nowe”, czyli tereny postmigracyjne, jak: Żuławy, Powiśle, ziemia lęborska, człuchowska, słupska. Opisano aktualny stan, ale też różnice w zakresie dziedzictwa niematerialnego Pomorza Wschodniego. Zwrócono uwagę na fakt, że ziemie „dawne”, które są ostoją wielu zwyczajów, praktyk i treści przynależnych tradycyjnej kulturze ludowej, różnią się od ,,ziem nowych’’. Na ziemiach „nowych” w wyniku powojennych migracji mamy do czynienia z wypadkową przenikania się różnorodnych tradycji regionalnych, narodowych (mniejszości narodowe) oraz wpływów kultury masowej. Tu na ziemiach „nowych” widoczny jest proces (re)konstruowania tożsamości. Zachodzi mechanizm, w którym sięga się do przeszłości i przypomina dziedzictwo dawnych mieszkańców (mennonickie, krzyżackie, niemieckie), stanowiące pomost między przeszłością a teraźniejszością. Niematerialne dziedzictwo kulturowe można przedstawić w formie piktogramów, pokazujących równocześnie siłę natężenia zjawiska, przejawy i tendencje wzrostowe lub spadkowe powszechnie praktykowanych działań. Opisują to kategorie: często, rzadko, gdy zjawisko już zanikło, ale przetrwało w pamięci mieszkańców. Dzięki badaniom można pozyskać wiedzę o treściach dawnych legend, opowieści, poznać nazewnictwo np. nazwy lokalnych grup kolędniczych, stowarzyszeń, zespołów folklorystycznych, organizacji etnicznych. Opisywane są zjawiska z zakresu krajobrazu kulturowego jak: np. ,,święte góry”, osobliwe kształtem głazy i drzewa, ,,miejsca straszne” i pamięci zbiorowej (cmentarze, mogiły poza cmentarzami). Historią zapamiętaną pozostaną zwyczaje weselne np. tłuczenia szkła przez nowożeńców przed wniesieniem panny młodej do domu, zabaw, przebierańców weselnych, oczepin, czy bram kreowanych przez społeczność lokalną na drodze do/i z kościoła dla młodej pary. Uchwycone zostanie obraz rzemiosła artystycznego, rękodzieła i sztuki ludowej oraz niekonwencjonalne leczenie, zielarstwo i praktyki magiczne.
Konkluzja: Zabytki dziedzictwa kulturowego są ,,obwodnicą’’ krajobrazu życia społecznego i lokalnych historii codziennego życia naszych przodków na skrawku polskiej ziemi. Pomagają uświadomić nam kim jesteśmy, skąd pochodzimy, dokąd zmierzamy? Są fundamentem refleksji nad zmianami czasu, spoiwem siły odtwarzanych więzi społecznych, w kierunku rozwoju regionu i nas samych.
Aleksandra Rachwał
,,Knowlege is Power’’
1 Prof. Józef Hernik o stworzonym wraz z 49 gminami Katalogu Dziedzictwa Kulturowego Małopolski audycji J. Bańka, https://www.radiokrakow.pl/audycje/prof-jozef-hernik-o-stworzonym-wraz-z-49-gminami-katalogu-dziedzictwa-kulturowego-malopolski , 28.09.2021r.
2 https://www.rp.pl/nieruchomosci/art208671-wlosi-sprzedaja-domy-za-1-euro-a-hiszpanie-cale-wioski
3 Tamże.
4 https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/
5 https://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec-swiata/
6 Kwaśniewska A. (red.). 2017. ,,Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego’’, Uniwersytet Gdański.